Stowarzyszenie Romów w Polsce
Instytut Socjologii, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Fundacja Judaica – Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu

Wspólnota cierpienia czy konkurencja ofiar?

Los Żydów, Romów i Polaków w czasie II wojny światowej zapisany w lokalnych miejscach pamięci i w międzypokoleniowym przekazie wspomnień.

Projekt finansowany przez Ministerstwo Nauki w ramach programu Nauka i Społeczeństwo II

Nasz projekt koncentruje się na Żabnie – małym (4,2 tys. mieszkańców) mieście w południowej Polsce (województwo małopolskie). Żabno jest miejscowością, w której w czasie niemieckiej okupacji Polski różne kategorie ludności stały się ofiarą nazistowskich prześladowań. Byli to:

– Żydzi, którzy przed wybuchem wojny stanowili połowę mieszkańców miasta (ok. 600 osób). Część z nich została rozstrzelana na miejscu. Między majem a wrześniem 1942 r. istniało w Żabnie niewielkie getto (po wschodniej stronie rynku, na początku ulicy Tarnowskiej). Większość Żydów z getta w Żabnie została wysłana do obozu zagłady w Bełżcu we wrześniu 1940. Pozostało w mieście 40 Żydów, którzy uciekli w październiku 1940. Ich los nie jest znany, z wyjątkiem jednej osoby, zastrzelonej przez granatowych policjantów. Żydzi byli rozstrzeliwani w Żabnie na cmentarzu żydowskim (gdzie znajdują się indywidualne upamiętnienia i pomnik ofiar Holokaustu) i przy obecnej ulicy Przybyszewskiego, w tzw. „rabinówce”.

– Romowie. W Żabnie zamordowano 8 lipca 1943 49 osób, prawdopodobnie niemieckich Sinti z Westfalii (ale według niektórych świadectw mogli to też być „Romowie austriaccy” – cokolwiek by to miało znaczyć). Zostali oni deportowani do GG prawdopodobnie w 1940 r. i zatrudniono ich w cegielni oraz przy umacnianiu wałów przeciwpowodziowych. Zostali rozstrzelani na cmentarzu parafialnym i tam pochowani w zbiorowym grobie. Niektóre świadectwa mówią o rozstrzelaniu na cmentarzu żydowskim. Według istniejących przekazów pochowano w tym samym grobie prawdopodobnie 12 Romów z Węgier, rozstrzelanych w niedalekich Biskupicach Radłowskich. Masowy grób rozstrzelanych został upamiętniony w 1946 r. z inicjatywy władz lokalnych, a w 2012 r. z inicjatywy Muzeum Okręgowego w Tarnowie grób został odnowiony i pojawiły się na nim nowe inskrypcje. Muzeum upamiętniało to miejsce również poprzez włączenie go do trasy „Taboru Pamięci Romów” i doroczne wizyty uczestników Taboru.

– Polacy. Wielu mieszkańców Żabna zostało wysłanych na roboty przymusowe do Niemiec, choć dokładna liczba takich przymusowych robotników wymaga weryfikacji. Ponad 30 mieszkańców Żabna znalazło się w rozmaitych obozach koncentracyjnych. Przeżyło 4. Na cmentarzu  w Żabnie znajduje się tablica poświęcona pamięci Stanisława Witka, burmistrza Żabna w latach 1938-1940, który zginał w KL Auschwitz, a także niewymienionych z nazwiska mieszkańców Żabna, „którzy zginęli w obozach zagłady: Auschwitz, Gross-Rossen, Dachau, Buchenwald” (pisownia oryginalna), wmurowaną w 2020 z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Żabna.

– Żołnierze sowieccy. Specyficzną kategorią ofiar byli żołnierze Armii Czerwonej. W trakcie wyzwalania miasta (17 stycznia 1945) w walkach zginęło 20 sowieckich żołnierzy. Zostali oni pochowani w zbiorowej mogile, na której w 1948 r. ustawiono pomnik.

Podstawowe zadanie projektu to rekonstrukcja lokalnych dyskursów pamięciowych, w ramach których lokalna społeczność postrzega obecnie ofiary II wojny światowej i niemieckiej okupacji miasta.

Zadanie to będzie realizowane poprzez dwa najogólniejsze poznawcze cele projektu, którymi są:

(1) Rekonstrukcja wspomnień przekazanych przez pokolenie, które wojny doświadczyło osobiście. W szczególności chcielibyśmy ustalić, jak w świadomości współczesnych Polaków funkcjonują różne kategorie ofiar nazistowskich prześladowań z czasów II wojny światowej: Żydzi, Romowie, Polacy niebędący Żydami i Romami?

(2) Zbadanie roli miejsc pamięci i związanych z nimi rytuałów upamiętniających w kształtowaniu percepcji ofiar nazistowskich prześladowań.

Żabno, którego dotyczy nasz projekt, znajduje się w regionie, w którym miały miejsce prześladowania ludności polskiej, których symbolem jest pierwszy transport do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, w którym znaleźli się polscy więźniowie polityczni z Tarnowa i okolicznych miejscowości, brutalna i całkowita zagłada Żydów, sfinalizowana w ramach tzw. Akcji Reinhardt, mającej na celu wymordowanie ludności żydowskiej Generalnego Gubernatorstwa, a także masowe egzekucje Romów: osiadłych od dawna na tym terenie, schwytanych Romów wędrownych i Romów deportowanych do Generalnego Gubernatorstwa z Niemiec. Z tego powodu można zasadnie domniemywać, że wydarzenia te pozostawiły ślad pamięciowy i zgodnie z „oddolną genealogią pamięci” mogły zostać przekazane następnym pokoleniom i w jakiejś formie utrzymywać się po dziś dzień w pamięci zbiorowej mieszkańców regionu. W tym celu będziemy się starali sprawdzić, czy we wspomnieniach obecnych mieszkańców Żabna zachowały się wspomnienia świadków okupacji miasta, czy nie, a także czy istnieją obszary przemilczane, o których wprawdzie mieszkańcy wiedzą, ale nie stanowią one tematu aktów ich pamięci komunikacyjnej.

W Żabnie istnieje szereg materialnych miejsc pamięci związanych z wojennym losem wymienionych kategorii ofiar. Należą do nich na przykład cmentarz żydowski i teren dawnego getta oraz cmentarz parafialny z masowym grobem zamordowanych Romów. W miejscowościach położonych w pobliżu Żabna można z kolei znaleźć pomnik i obelisk upamiętniające pierwszy transport do Auschwitz (Tarnów), szereg upamiętnień zagłady Żydów, pomniki i tablice pamiątkowe znajdujące się w miejscach zagłady Romów (Borzęcin, Szczurowa).

Związane z nimi obchody rocznicowe i działania upamiętniające organizowane przez różne podmioty tworzą ramę społeczno-kulturową, która może inicjować „odgórną genealogię pamięci” i przyczyniać się do zaistnienia w świadomości mieszkańców narracji pamięciowych dotyczących wydarzeń, które nie zachowały się we wspomnieniach przekazanych przez ich uczestników. Posługujemy się tu pojęciem narracji pamięciowej, która oznacza określoną percepcję przeszłości, często przyjmującą postać wspomnień, będącą jednak raczej zlepkiem informacji pochodzących z różnych źródeł, zawierającym elementy pamięci kulturowej, przekazu międzypokoleniowego, informacji medialnych, popularnych ujęć historycznych itp.

Jednym z celów naszego projektu będzie zatem ustalenie relacji między wspomnianymi genealogiami pamięci: oddolną i odgórną, co wymaga odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu pamięć mieszkańców miasta jest uwarunkowana przez międzypokoleniową transmisję rodzinnych wspomnień, do jakiego zaś stopnia zależy ona od edukacji, mass-mediów, ogólnonarodowych dyskursów historycznych i wyspecjalizowanych instytucji, które razem wzięte wytwarzają oficjalną „pamięć kulturową” zbiorowości. W przypadku pamięci kulturowej istotne jest też zbadanie,  do jakiego stopnia przekazuje ona spójny obraz przeszłości, do jakiego zaś składa się z rozbieżnych i często skonfliktowanych ze sobą wizji historii.

Najprawdopodobniej pamięć mieszkańców Żabna stanowić będzie syntezę przekazu międzypokoleniowego i elementów pamięci kulturowej. Interesuje nas, jaka jest struktura tej lokalnej pamięci, kogo mieszkańcy uważają za główne ofiary, gdy spontanicznie opisują czas wojny i okupacji, jaką narrację stosują mówiąc o ofiarach – czy jest to narracja uniwersalistyczna i inkluzywna, w której wszystkie ofiary łączy wspólnota cierpienia, czy jest to narracja hierarchiczna, w której podkreśla się większe cierpienia pewnych kategorii ofiar, czy wreszcie jest to narracja wykluczająca, w której pewne kategorie ofiar w ogóle się nie pojawiają. Będą nas interesowały tworzone przez mieszkańców hierarchie i ich uzasadnienia, a także przemilczenia charakteryzujące ich narracje pamięciowe. Będziemy też chcieli się dowiedzieć jaki jest stosunek mieszkańców do poszczególnych kategorii ofiar by rozpoznać typy dyskursu leżące u podstaw tych percepcji a także ewentualny wpływ stereotypów, w tym zwłaszcza składających się na antysemityzm i antycyganizm.

Z kolei zajmując się miejscami pamięci będziemy chcieli przede wszystkim zrekonstruować historie ich powstawania oraz opisać aktorów życia społecznego, którzy stali i stoją za działaniami upamiętniającymi związanymi z miejscami pamięci. Następnie będziemy chcieli odpowiedzieć na pytanie, czym miejsca pamięci są dla mieszkańców, jakie znaczenie im przypisują, czy wywierają istotny wpływ na postrzeganie przez nich przeszłości.

Będziemy chcieli znaleźć również odpowiedź na pytanie do jakiego stopnia i czy w ogóle obecność miejsca pamięci i odbywających się tam upamiętnień zwiększa prawdopodobieństwo, że okoliczni mieszkańcy będą przechowywać w pamięci upamiętniane wydarzenia (lub budować na ich temat narracje pamięciowe), a jeśli tak, to czy będą jednakowo dotyczyły wszystkich grup ofiar? Konkretnie rzecz ujmując będzie nas interesowało to, w jaki sposób miejsce pamięci/upamiętnienie jakiejś grupy wpływa na pamięć o losie tej grupy i oddziałuje na pamięć grup innych.

Nasz projekt opiera się na łącznym zastosowaniu kilku rodzajów metod:

(1) Poszukiwanie i analiza dokumentów archiwalnych, prowadzona w celu:

            (a) weryfikacji różnych, czasem rozbieżnych świadectw zapamiętanej przeszłości;

(b) rekonstrukcji procesów powstawania miejsc pamięci i związanych z nimi działań upamiętniających

(2) Przeprowadzenie konkursu na rodzinne wspomnienia z czasu II wojny światowej i okupacji. Uczestnicy konkursu będą proszeni o zapis wspomnień o czasie wojny, który funkcjonował w ich rodzinach i który był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Będziemy też chcieli przy okazji zebrać rodzinny materiał archiwalny – zdjęcia, dokumenty itp., które zostaną przez na zdigitalizowane dla potrzeb projektu. Konkurs będzie adresowany do wszystkich mieszkańców, ze szczególnym uwzględnieniem młodzieży. W konkursie będą przewidziane nagrody.

(3) Jako uzupełnienie konkursu przewidujemy badanie fokusowe (Focus Group Interview) przeprowadzone przez wyspecjalizowany w tej metodzie ośrodek badawczy.

Warto zwrócić uwagę, że w przypadku takiego konkursu sama metoda pozyskiwania informacji ma również charakter oddziaływania pedagogicznego: pytając o wspomnienia o innych ofiarach wojny niż przedstawiciele grupy własnej zwracamy uwagę na pluralizm wojennych losów i związany z tym pluralizm pamięci)

(4) Identyfikacja „strażników pamięci” – osób, które zawodowo lub hobbystycznie zajmują się kultywowaniem pamięci o czasie II wojny światowej – i przeprowadzenie z nimi pogłębionych wywiadów eksperckich

Grupami docelowymi projektu, będącymi zarazem naszymi potencjalnymi współpracownikami są:

– Lokalna społeczność Żabna: zwłaszcza nauczyciele i uczniowie miejscowych szkół, władze lokalne, „aktywiści pamięci”, zarówno indywidualni, jak i skupieni np. w Towarzystwie Przyjaciół Żabna i innych instytucjach kulturalnych. Chcemy zapewnić sobie ich współpracę w realizacji projektu, do nich też będziemy kierować jego rezultaty, zwłaszcza o charakterze edukacyjnym, i sugestie odnośnie form upamiętniania lokalnej historii.

– Badacze pamięci zbiorowej w Polsce i za granicą, do których zaadresowane będą akademickie publikacje projektu.

– Polskie, żydowskie i romskie społeczności i organizacje aktywne w dziedzinie upamiętniania wydarzeń II wojny światowej.

– Archiwa niemieckie oraz Dokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma, z pomocą których chcemy zrekonstruować nazwiska niemieckich Sinti zamordowanych w Żabnie.

– Instytut Pamięci Narodowej, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Krakowie i jego delegatury, lokalne muzea (Tarnów, Bochnia).

– Studenci Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, dla których przygotowany zostanie kurs monograficzny oparty na rezultatach projektu. Inne instytucje edukacyjne i muzea, wśród których rozpowszechniane będą materiały edukacyjne opracowane na podstawie rezultatów projektu, w formie zajęć e-learningowych.

– Szeroka publiczność, informowana o projekcie poprzez media społecznościowe i strony internetowe uczestniczących w projekcie podmiotów.